یکی از مواردی که در تاریخ و همچنین در صنعت نساجی و لباس جایگاه ویژهای دارد، پارچه ژاکارد است اما این پارچه چیست و چگونه به وجود آمده است؟
بافندگی ژاکارد شاید یکی از مهمترین پیشرفتهای صنعت نساجی در تاریخ باشد چراکه پیشرفتهای تکنولوژیکی نساجی ژاکارد پیشدرآمدی برای توسعهی اولیهی سختافزار کامپیوتر بوده است.
خاستگاه بافت ژاکارد
تاریخچه بافت ژاکارد را میتوان در پارچههای زربافت جستوجو کرد. در قرن چهارم بیزانس، لینن و پشم به شکل الگوهای پیچیدهای بافته میشدند تا پارچههای زیبایی را تشکیل دهند. در نتیجه، با واردات ابریشمبافی در حدود قرن ششم، پارچه ابریشمی نه تنها از لحاظ بصری لوکس به نظر میرسید بلکه این ویژگی هنگام لمس این نوع پارچه هم، وجود داشت. به همین خاطر، صنعتگران بیزانسی به بافتن ابریشم به پارچههای ابریشمی، گلیم و پارچههای ملیلهمانند مشغول شدند که این کار حتی برای یک پادشاه هم مناسب بود.
در قرون وسطی، پارچههای زربافت بهقدری گران بودند که فقط اشرافزادگان و افراد بسیار ثروتمند به این نوع پارچهها دسترسی داشتند. زیرا این نوع پارچههای لوکس دارای فلزات و جواهرات گرانبها و نیمه قیمتی بودند که داخل آنها بافته میشدند و این موضوع تا جایی پیش رفت که ابریشم زربافت به سرعت به نماد ثروت و قدرت تبدیل شد و مورد علاقه پادشاهان در سراسر جهان قرون وسطی قرار گرفت.
علاقه فراوان اشرافزادگان به پارچه ابریشمی تا عصر رنسانس به ویژه در ایتالیا ادامه پیدا کرد و در حدود قرن پانزدهم بود که ایتالیاییها عنوان تولیدکنندگان بهترین پارچهها در تمام اروپا را بدست آوردند و دلیلش، پیچیدگی و کیفیت لوکس پارچههای ابریشمی آنها بود.
بافندگی ژاکارد
ژوزف ماری ژاکارد ابتدا بهعنوان یک دستیار پارچهبافی کار خود را شروع کرد. داستان کارش از آن جایی شروع شد که دستیاران همیشه بچههای کوچک بودند و آنها برای کار باید از بالای ماشین بافندگی بالا میرفتند و معمولاً ۸-۶ ساعت در روز را صرف کار میکردند و مجبور به کار کمرشکن بودند که در شرایط بسیار سختی انجام میشد تا جاییکه بسیاری از پسران مشغول در این حرفه فلج میشدند. به همین دلیل، ژاکارد میدانست که باید راه بهتری وجود داشته باشد و او زندگیاش را وقف پیدا کردن همین راه کرد.
ژاکارد راهحلی ساده اما مبتکرانه را با استفاده از کارتهای پانچ سفت و شبیه به قرقرههایی که امروزه در پیانوها و جعبههای موسیقی مکانیکی دیده میشود، ایجاد کرد و در سال ۱۸۰۱، کار او توجه ناپلئون را به خود جلب کرد؛ به طوریکه ژاکارد را به پاریس فراخواند و او را مأمور کرد تا روند خود را در جهت منافع ملی کامل کند.
تاریخچه پارچه ژاکارد
قبل از اختراع ماشین بافندگی ژاکارد، بافتن پارچههای زینتی پیچیده مانند گل ابریشم بسیار زمانبر بود و به همین دلیل، این پارچهها بسیار گران بودند و فقط در دسترس افراد خاصی قرار داشتند.
با این حال تا سال ۱۸۰۴، ماشینهای مختلفی وجود داشتند که فرآیند بافتن الگوهای پیچیده به پارچه را تا حدودی آسانتر میکردند. ژوزف ماری ژاکارد با تکیه بر موفقیتهای مخترعان قبلی مانند باسیل بوشون، ژان پاپتیست فالکون و ژاک واکنسون، فرآیند مکانیزه کردن تولید بافت طرحدار را با دستگاه جدیدی که مستقیماً به دستگاههای بافندگی موجود متصل میشد را کامل کرد.
پارچه ژاکارد مدرن
در سال ۱۹۸۰، بیش از یک قرن و نیم پس از آنکه ژاکارد برای اولین بار صنعت نساجی را متحول کرد، دستگاههای بافندگی ژاکارد الکترونیکی اصلی به بازار عرضه شدند.
پارچههای ژاکارد مدرن را میتوان از انواع الیاف مختلف، از پنبه و ابریشم طبیعی گرفته تا ترکیب پلیاستر و پنبه پلیاستر تهیه کرد که وجه اشتراک همه آنها روش ساخت است.
به طور کلی، آنها از نظر طراحی پیچیده و نسبت به بسیاری از بافتهای دیگر، قویتر و ضخیمتر هستند.
ویژگی بارز پارچههای ژاکارد این است که طرح به جای مُهر، چاپ یا گلدوزی روی آن، در خود پارچه بافته میشود.
در تمام این قرنها، پارچههای زربافت با دست بر روی دستگاههای خاص نساجی بافته میشدند و به همین دلیل، این نوع بافندگیها به یک بافنده و یک دستیار نیاز داشتند. بنابراین، پارچه ژاکارد نوعی پارچه بافته شده بر روی ماشین بافندگی ژاکارد است؛ ماشینی که توسط صنعتگر نساجی فرانسوی ژوزف ماری ژاکارد در سال ۱۸۰۴ اختراع شد. بنابراین، اگرچه هر پارچهای با نقش و نگار بافته شده شباهتی به ژاکارد دارد، اما از نظر فنی، تنها پارچههای بافته شده با ماشین ژاکارد را میتوان نمونه اصیل این پارچه دانست.
ژاکارد که عمدتاً به دلیل ویژگی زینتیاش ارزشمند است، پارچهای نسبتاً بادوام و سنگین است و میتوان این شاخصهها را با بافتن ژاکارد با استفاده از پشم یا مواد با دوام دیگر برجسته کرد.
تولیدکنندگان منسوجات به دلیل پیچیدگی و هزینه نسبتاً بالا که معمولاً در لباسهای غیررسمی استفاده نمیشوند، بیشتر از ژاکارد برای تولید لباسهای رسمی مانند لباس شب و کت و شلوار مردانه استفاده میکنند. این پارچه همچنین یک متریال مطلوب برای لوازم منزل از جمله پرده، روتختی و روکش مبلمان است.
پارچه ژاکارد امروزی
ماشین بافندگی ژاکارد در طول سالها بهطور چشمگیری تکامل یافته است و اگرچه ماشینهای بافندگی صنایع نساجی دیگر با یک سری کارتهای پانچ کار نمیکنند اما دستگاههای بافندگی ژاکارد توسط برنامههای کامپیوتری کار میکنند. این ماشینهای نساجی پیشرفته که ماشینهای بافندگی ژاکارد کامپیوتری نامیده میشوند، نیاز به نیروی انسانی را کاهش میدهند و فرآیند بافتن پارچههای ژاکارد را کارآمدتر و مقرونبهصرفهتر میکنند.
پارچه ژاکارد چگونه تولید میشود؟
تولیدکنندگان نساجی، پارچه ژاکارد را با استفاده از دستگاه بافندگی ژاکارد تولید میکنند و درواقع، فرآیند بافت پارچه با استفاده از ماشین بافندگی ژاکارد جهانی است و تولید این پارچه با استفاده از طیف گستردهای از الیاف نساجی مختلف امکانپذیر است. در ادامه، به معرفی مراحل کلی تولید یک قطعه کامل پارچه ژاکارد پرداختهایم.
جمعآوری مواد اولیه
روشهای مختلفی برای تولید هر نوع مواد نساجی موجود در بازار استفاده میشود. بهعنوان مثال؛ پشم از حیوانات پشمدار به دست میآید و یا تولیدکنندگان نساجی، الیاف مصنوعی را با قرار دادن نفت، سلولز یا مواد دیگر در معرض حرارت و فرآیندهای شیمیایی مختلف تولید میکنند.
تبدیل مواد اولیه به نخ
هنگامیکه الیاف نساجی اولیه تولید شد، تولیدکنندگان پارچه آن را به نخ تبدیل میکنند و ریسندگی نخ در انواع ضخامتهای مختلف امکانپذیر است و در برخی موارد، تولیدکنندگان نساجی نخ را در معرض مراقبتهای پس از ریسندگی قرار میدهند که دوام یا مقاومت آن در برابر حرارت را بهبود میبخشد و همچنین، رنگرزی نخ نساجی معمول است.
برنامهریزی ماشین بافندگی ژاکارد
تولیدکنندگان نساجی پس از دستیابی به انواع نخهای مورد نظر، برنامههایی را برای بافندگی ژاکارد خود انتخاب میکنند. هزاران الگوی بافت مختلف برای دستگاههای بافندگی ژاکارد کامپیوتری موجود است و همچنین امکان ایجاد الگوهای جدیدی وجود دارد. انتخاب یک برنامه، ماشین بافندگی ژاکارد کامپیوتری را برای بافتن نخ به یک الگوی خاص آماده میکند.
وارد کردن نخها به ماشین بافندگی
دستگاههای بافندگی مدرن و کامپیوتری ژاکارد معمولاً نخ را از یک مکان مرکزی در بالای دستگاه بافندگی وارد دستگاه بافندگی میکنند. سپس، دستگاه بافندگی ژاکارد این نخ را به صورت یک شبکه پیچیده مرتب میکند. زیرا باعث به وجود آمدن الگوی مورد نظر میشود.
گفتنی است که برخی از ماشینهای بافندگی ژاکارد کامپیوتری توانایی بافتن چند تکه پارچه در یک زمان را دارند.
ورود پارچه به مراحل پس از تولید
برخی از تولیدکنندگان نساجی، پارچه ژاکارد کامل شده خود را رنگ میکنند. معمولاً تولیدکنندگان نساجی، تمام قطعات پارچه کامل شده را در معرض مواد شیمیایی قرار میدهند که این کار، دوام یا مقاومت در برابر حرارت را افزایش میدهد.
پارچه ژاکارد در کجا تولید میشود؟
متداولترین انواع الیاف نساجی که برای ساخت ژاکارد استفاده میشود پنبه، ابریشم و الیاف مصنوعی است. در برخی موارد، تولیدکنندگان نساجی نیز، از پشم برای تولید پارچه ژاکارد استفاده میکنند، اما نخ پشم معمولاً برای ملیلهها در نظر گرفته میشود.
در حالی که هند بزرگترین تولید کننده الیاف پنبه خام در جهان است، چین بزرگترین تولیدکننده پوشاک پنبهای تمام شده است. چین همچنین در تولید ابریشم، در جهان پیشرو است و این کشور بیشترین الیاف مصنوعی را تولید میکند.
از طرف دیگر، استرالیا بیشتر از هر کشور دیگری پشم تولید میکند. با این حال، تولیدکنندگان پشم استرالیایی معمولاً نخ یا الیاف خام خود را برای تکمیل به چین میفرستند و در نتیجه، منشأ اغلب پارچههای ژاکارد چین است.
انواع پارچه ژاکارد
پارچههایی که نام ژوزف ماری ژاکارد را یدک میکِشند عبارتند از: کلم بروکات مدرن، کلم بروکاتل، پارچه گلدار و ملیله و در واقع، حتی پارچههای مطلسه هم، روی دستگاههای بافندگی ژاکارد بافته میشوند.
به طور کلی، این پارچهها به دلیل ضخامت و بافت، بیشتر در محصولات خانگی و اثاثیه یا لوازم داخلی مورد استفاده قرار میگیرند و همچنین، از ژاکارد برای دوخت کتهای بافتدار و طرحدار و لباسهای رسمی نیز، استفاده میشود.
این پارچه حتی در زمینه دوخت پارچههای لوازم خانگی نیز، محبوبیت زیادی پیدا کرده است و معمولاً مبلمانهای گرانقیمت دارای تودوزی ژاکارد هستند. دومین کاربرد فراوان ژاکارد برای پرده و به دنبال آن، روکش لحاف است و اگرچه قیمت این نوع پارچه آن چنان گران نیست که نتوان از آن استفاده کرد ولی تا به امروز، در میان طبقات تجملگرای جامعه دارای محبوبیت بوده است.
چه نوع پارچه ژاکاردی وجود دارد؟
هر نوع پارچهای که با ماشین بافندگی ژاکارد بافته شود، پارچه ژاکاردی محسوب میشود. انواع مختلفی از پارچه ژاکارد وجود دارد که در زیر به چند مورد از رایجترین گزینهها میپردازیم:
بروکات
منشاء آن در چین باستان و اولین بار در غرب در اوج امپراتوری بیزانس ظاهر شد و پارچه بروکات یکی از متداولترین پارچههای ژاکارد بافته شده است.
بروکات ساده تنها دارای دو رنگ نخ است، اما میتوان پارچه بروکاتی با بیش از پنج رنگ مختلف را بافت.
بروکاتل
بروکاتل شبیه به بروکات است، اما فقط با استفاده از دستگاه بافندگی ژاکارد تولید میشود. الگوهای این پارچه دارای سطوح برجسته و پفکردهی متمایز است. بروکاتل معمولاً سنگینتر و بادوامتر از بروکات است.
داماس یا داماسک
برخلاف بروکات و بروکاتل، داماسک برگشتپذیر است و این نوع پارچه معمولاً فقط دارای یک نخ تار و یک نخ پود است.
بافت داماس یا داماسک به طور قابلتوجهی راحتتر از پارچه چرمی است، اما میتوان داماسک را سریعتر و کارآمدتر و با استفاده از دستگاه بافندگی ژاکارد تولید کرد.
مطلسه
پارچه مطلسه که معمولاً برای دوخت روتختی استفاده میشود، دارای الگوهای برجسته است. در اصل با دست دوخته میشود و تولید مطلسه با استفاده از ماشین بافندگی ژاکارد یا ماشین لحاف بسیار سادهتر است.
ژاکارد پنبهای
پارچههای ژاکارد نخی معمولاً پیچیدگی کمتری دارند و جزء کمهزینهترین منسوجاتی هستند که با استفاده از دستگاه بافندگی ژاکارد تولید میشوند. پارچههای ژاکارد که دارای پنبه هستند تا حد زیادی جایگزین منسوجات ژاکارد کتان شدهاند.
ژاکارد ابریشمی
ژاکارد ابریشمی که بهعنوان مجللترین نوع پارچه ژاکارد در نظر گرفته میشود، معمولاً برای تولید الگوهای بروکات پیچیده یا نقشدار استفاده میشود. در قرنهای گذشته، ابریشم؛ الیاف اولیهای بود که برای ساختن بروکات استفاده میشد.
ژاکارد پشمی
به دلیل خاصیت عایق بودن، گاهی اوقات ژاکارد پشمی برای تولید لباسهای زمستانه مانند ژاکت و دستکش نیز استفاده میشود.
ژاکارد مصنوعی
به دلیل ارزان بودن، برخی از تولیدکنندگان ژاکارد ترجیح دادهاند به جای ابریشم، پنبه یا پشم از الیاف مصنوعی استفاده کنند. با این حال، ژاکارد مصنوعی کیفیت پایین و اثرات زیست محیطی کاملاً منفی دارد.
بافتنی ژاکارد
انواع خاصی از ماشینهای بافندگی را میتوان به دستگاههایی مشابه بافندگی ژاکارد مجهز کرد. این ماشینهای بافندگی اصلاحشده، پارچههای بافتنی با الگوهای پیچیده و ژاکارد مانند را تولید میکنند.
پارچه ژاکارد چگونه بر محیط زیست تأثیر میگذارد؟
تأثیر محیط زیستی ژاکارد بسته به نوع الیاف نساجی این پارچه متفاوت است. به عنوان مثال؛ پارچه پنبهای بسیار زیست تخریبپذیر است و کشت پنبه با استفاده از فرآیندهای پایدار و ارگانیک امکانپذیر است. ساخت الیاف مصنوعی مانند پلیاستر و ابریشم مصنوعی امکانپذیر است، اما استفاده از مواد شیمیایی خطرناک و سمی و الیاف مصنوعی زیستتخریبپذیر نیستند.
از بین تمام الیافی که برای تولید پارچه ژاکارد استفاده میشود، ابریشم و پشم دوستدار محیط زیست هستند. بنابراین، پارچههای ژاکارد پایدار، طبیعی و ارگانیک را انتخاب کنید تا به محیط زیست آسیب نرسانید.
رایجترین الیاف مورد استفاده در پارچه ژاکارد
یکی از نکات حائز اهمیت درمورد ژاکارد این است که طرحهای آن همراه با بافت پارچه به وجود میآیند و به همین دلیل، دستگاه ژاکارد این قابلیت را دارد که تارهای متعددی را به هم ببافد و گره بزند که همین مسئله باعث منحصربفردی و تنوع این نوع پارچه می شود.
درواقع، باید گفت پارچه ژاکارد به طور کامل دارای الگوست تا جایی که در بسیاری از مواقع، اگر به پشت پارچه نگاه کنید با نخهای به نوعی شناور روبرو می شوید که برای تولید الگو استفاده می شوند و بلافاصله به شما می گویند با پارچه ژاکارد سروکار دارید!
همانطور که گفته شد از رایجترین انواع الیاف نساجی که در تولید ژاکارد استفاده میشوند، میتوان به پنبه، ابریشم و الیاف مصنوعی اشاره کرد. البته در برخی از موارد، امکان دارد تولیدکنندگان نساجی برای تولید پارچه ژاکارد، پشم به کار ببرند.
پارچه ژاکارد برای دوخت چه لباسها و محصولاتی مناسب است؟
اگرچه یک اشاره کوتاهی به محصولاتی که می توان با پارچه ژاکارد تولید کرد، داشتیم. اما شاید برایتان این پرسش مطرح باشد که از پارچه ژاکارد برای دوخت چه محصولاتی میتوان استفاده کرد؟ در پاسخ باید گفت ژاکارد در این سالها محبوبیت زیادی پیدا کرده و همین موضوع باعث شده است که نه تنها برای لباس به ویژه لباسهای رسمی زنانه و مردانه و حتی لباسهای غیررسمی به کار برود.
بلکه از آن برای دوخت پرده، روکش تشک و لحاف، بالشت، رومیزی و یا حتی اسباب و وسایل منزل و روکش مبلمانهای سلطنتی و فاخر نیز، استفاده شود و به هر یک از آنها ظاهری لوکس و زیبا دهد. البته این را درنظر بگیرید که جنس نخ و بافت آن در نوع به کارگیری اش برای دوخت لباس یا محصول موردنظر تأثیر بسیار زیادی دارد.
پارچه ژاکارد برای کت و مانتو
ژاکارد از جمله پارچههایی است که در میان خانمهای ایرانی طرفداران زیادی دارد؛ به طوری که اغلب، برای دوخت کت و مانتوهای رسمی خود اولین گزینهشان ژاکارد است. دلیلش هم این است که ظاهری شکیل به استایل آنها میدهد.
در مقاله "عید 1403 چی بپوشیم؟" استفاده از پارچه ژاکارد برای مانتو در بهار 1403 یکی از ترندیترین پارچهها است که به شما پیشنهاد میکنیم این مقاله را از دست ندهید.
پارچه ژاکارد برای لباسهای مجلسی و شب
بدون شک، افرادی که با پارچه و مد و لباس سر و کار زیادی دارند، میدانند که پارچه ژاکارد همیشه انتخاب خوبی برای لباسهای مجلسی است و علتش هم ویژگی بافت، جنس و تنوع آن و شاخصه زیبایی و فاخر بودنش است؛ به طوری که برخی از آن برای دوخت کت و دامن یا کت و شلوار کلاسیک و در مقابل، عدهای دیگر از آن برای یک لباس شب خیرهکننده استفاده میکنند.
پارچه ژاکارد برای سارافون
از دیگر کاربردهای پارچه ژاکارد این است که برای طرفداران سارافون هم، انتخاب خوبی است.
پارچه ژاکارد برای شومیز
شومیز یکی از آیتمهای محبوب است که در کنار پارچه ژاکارد میتوانند ترکیب خوبی به استایل افراد دهند.
گفتنی است که آقایان هم برای کت و شلوار با موقعیتهای خاص میتوانند از این نوع پارچه استفاده کنند.
ژاکارد برای همه فصلها مناسب است؟
شاید تصور کنید که پارچه ژاکارد به خاطر بافتی که دارد صرفاً مناسب فصل زمستان است ولی باید بگوییم این طور نیست. چون اگرچه ژاکارد به داشتن بافت ضخیم معروف است و نمونههای این چنینی دارد و همین موضوع باعث میشود که از نفوذ سرما جلوگیری کند ولی همان طور که گفتیم این نوع پارچه در بافت و طرح، تنوع زیادی دارد و به همین دلیل، میتوان برای فصلهای مختلف سال از آن استفاده کرد. اما باید توجه داشت بهخاطر گرمایی که در فصل تابستان وجود دارد، حتماً انتخاب ژاکارد از نوعی باشد که بافت سبک و طرح کمتری دارد تا جریان هوا بهراحتی در لباس دوخته شده با این پارچه صورت بگیرد.
نکاتی درمورد نحوه شستوشوی پارچه ژاکارد
پارچه ژاکارد از مواردی است که نحوه شستوشوی آن از حساسیت زیادی برخوردار است؛ بهطوریکه برای شستن آن باید از خشککن حرفهای استفاده کنید و مراقب باشید که نباید خودتان این نوع پارچه را بشویید یا تمیز کنید.
یکی دیگر از نکاتی که باید هنگام شستوشوی لباسها یا محصولاتی که با پارچه ژاکارد تولید میشوند به آن توجه کنید این است که نباید بهطور مستقیم از آب یا هر مایع دیگری برای این منظور استفاده کنید و در مقابل، حتماً باید از یک پارچه یا برس خشک برای این کار استفاده کنید و به آرامی، کثیفیهای آن را پاک کنید.
از دیگر نکات مهمی که هنگام تمیز کردن پارچه ژاکارد باید مورد توجه قرار بگیرد این است که به هیچ عنوان نباید از سفیدکننده یا مواد شیمیایی قوی روی آن استفاده کنید زیرا آنها میتوانند به پارچه ژاکارد آسیب جدی وارد کنند.
اگر پارچه ژاکارد را درون خشککن قرار دادید دمای مورد استفاده استاندارد باشد چراکه گرمای زیاد میتواند باعث چروک شدن و آسیب به آن باشد.
ژاکارد یکی از پارچههایی است که به اتو کردن نیاز دارد. اما باید مراقب باشید از دمای پایین برای اتو کردن استفاده کنید و حتماً یک پارچه بین اتو و پارچه ژاکارد قرار دهید تا از تماس مستقیم به آن جلوگیری شود و ژاکارد نسوزد.